Το "Φιλεντέμ" ή "Φίλε Εντέμ" (όπως είναι ο αρχικός στίχος) είναι ένα τραγούδι άγνωστης προέλευσης μάλλον όμως κρητικό ή τουρκοκρητικό, που από το 1930 ήταν πολύ αγαπητό στην Κρήτη. Την ίδια εποχή,στα πλαίσια της ελληνοτουρκικής φιλίας,το πρωτότυπο τραγούδι,που αναφερόταν στην αγωνιώδη επίκληση των Χριστιανών στον Τούρκο Αγά Εντέμ, που εξόντωνε άλλοτε με δυσβάστακτη φορολογία κι άλλοτε με διωγμούς τις φαμίλιες τους, ακουγότανε στη Σμύρνη και στην Πόλη.
* * Το "Φίλε Εντέμ" διασκευασμένο «έντυσε» μουσικά και την αμερικάνικη ταινία «Συνάντηση τα μεσάνυχτα» (ελληνικός τίτλος ),που με πρωταγωνιστή τον Λη Φέρμορ καταπιάνεται με την μυθιστορηματική απαγωγή του στρατηγού Χάινριχ Κράιπε,που παρέμεινε στην Ιστορία ως ένα από τα συγκλονιστικότερα εγχειρήματα του Μυστικού Πολέμου κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Το πιο πιθανό είναι,το τραγούδι να το "ανακάλυψε" ο Στέλιος Φουσταλιεράκης (γνωστός μπουλγαρίστας απο το Ρέθυμνο) στις αρχές της δεκαετίας 1930. Ο ίδιος είχε δηλώσει ότι το είχε μάθει από το πλήρωμα ενός τουρκικού φορτηγού πλοίου που είχε δέσει στο λιμάνι του Ρεθύμνου και έπεισε τους Τούρκους ναυτικούς να το μουρμουράνε συνεχώς, μέχρι να πιάσει το σκοπό και να τον αναπαράγει με το μπουλγαρί του.Έπειτα του έφτιαξε λόγια ταιριαστά με τον Τούρκικο αμανέ: «Μια Τουρκοπούλα στο τζαμί πάει να προσκυνήσει, γιαλελέλι, τοάδες κάνει στο θεό για ν' αλλαξοπιστήσει / Φίλε Edem , ωχ αμάν, αμάν / Τουρκοπούλα, ο φερετζές σου κρύβει μέσα τσ' ομορφιές σου, κρύβει μέσα τσ' ομορφιές σου, Τουρκοπούλα, ο φερετζές σου / Μια Τουρκοπούλα στο τζαμί, "Αλλάχ, Αλλάχ" φωνάζει, γιαλελέλι, Κι όταν θα πει το "μπιρ Αλλάχ" μεσ' στην καρδιά με σφάζει / Φίλε Edem , ωχ, αμάν, αμάν ».
* Να υπογραμμίσουμε ότι στα κρητικά (προ ανταλλαγής πληθυσμών) το Φίλε Edem ήταν μια από τις πάμπολλες ανάμεικτες λέξεις ενός ανάμεικτου και, συνήθως φιλικού μεταξύ του, κόσμου. Ακόμα σήμερα στα τουρκικά (μπρε αντάμ) σημαίνει ‘βρε Άνθρωπε’ και χρησιμοποιείται συχνά εννοώντας "ρε φίλε".
- Ο Πάτρικ Λη Φέρμορ ντυμένος με κρητική στολή ζωσμένος με το χαρακτηριστικό χαρακτηριστικό κρητικό μαχαίρι. Είναι η εποχή που ως μέλος της Βρετανικής αποστολής έλαβε μέρος στην αντίσταση της Κρήτης κατά των Γερμανών.
Το "Φιλεντέμ" η ιστορική μνήμη το έχει ταυτίσει και με την προσωπικότητα του Βρετανού συγγραφέα, λόγιου, κομάντο και κατασκόπου στα χρόνια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου,Λη Φέρμορ, που είχε λάβει από τους Κρητικούς το παρατσούκλι «ο Φιλεντέμ», από την αγάπη του σ’ αυτό το τραγούδι.
* Ο Λη Φέρμορ με το ξέσπασμα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου,λόγω των γνώσεων που κατείχε για τον ελλαδικό χώρο, απεστάλη στο Σώμα Γενικών Καθηκόντων (General Service Corps) και έγινε στρατιωτικός σύνδεσμος στην Αλβανία. Στη συνέχεια, πολέμησε στην Κρήτη και την ηπειρωτική Ελλάδα. Κατά τη διάρκεια της Γερμανικής Κατοχής, επέστρεψε στην Κρήτη τρεις φορές, τη μία έπεσε με αλεξίπτωτο και το 1944 μαζί με τον Γουίλιαμ Στάνλεϊ Μος οδήγησε την αντιστασιακή ομάδα που συνέλαβε τον Γερμανό διοικητή, Χάινριχ Κράιπε.
- ο Στέλιος Φουσταλιέρης με το μπουλγαρί ανά χείρας
Να σημειωθεί ότι σώζεται ιδιωτική ηχογράφηση του Φουσταλιέρη που τραγουδάει το «Φιλεντέμ» στα τούρκικα.
Πάντως,παρότι αυτή η εκδοχή ενισχύεται και από μαρτυρίες σημερινών 85ρηδων,στα Χανιά,που λένε ότι το "Φίλε Εντέμ" το θυμούνται να τραγουδιέται από τη δεκαετία του '30,η βιβλιογραφία και συγκεκριμένα ο Μίνως Νικολακάκης στο βιβλίο του "Παλιά Χανιά" (Αθήναι 1961),αναφέρει ότι το "Φίλε Εντέμ" το τραγουδούσαν οι Χανιώτες από το 1911 !
Σύµφωνα µε αυτή την προσέγγιση,το «Φίλε-εντέμ» και η ιστορία του είναι κλασική περίπτωση ανάμνησης των εθνικών περιπετειών και των αδιάκοπων αγώνων των Κρητικών για την ελευθερία (διαβάστε ΕΔΩ ),ο δε σκοπός του πρώτου τραγουδιού ήταν σοβαρός, τραχύς, σκοπός εμβατηρίου.
'Οπως και να 'χει, το τραγούδι πλέον έχει περάσει στην "αθανασία" αφού σήμερα πιά είναι μια μελωδία που την γνωρίζει ο κάθε Έλληνας και πάρα πολλοί ξένοι !!